Odejść od systemu transmisyjnego
Nowy model szkoły jest dostosowany do nowego modelu społeczeństwa. Odejście od szkoły, której głównym zadaniem jest przekazanie gotowej wiedzy uczniowi, spowodowane jest koniecznością nabycia przez ucznia nowych kompetencji, pozwalające odnaleźć się w społeczeństwie i na rynku pracy. Uczeń nabywa kompetencji tylko w grupie społecznej, której głównym źródłem jest szkoła. Należy zatem wykorzystać potencjał szkoły i zacząć inaczej planować przestrzeń do uczenia się.
Jak można zmienić lekcję, by uczeń się uczył na lekcji?
Przede wszystkim to uczeń ma być aktywny na lekcji. To uczeń ma się zmęczyć intelektualnie: ma rozmawiać, chodzić, planować, odkrywać, decydować, tworzyć, doświadczać. Im więcej aktywnych zmysłów, tym lepiej! Dzięki własnej aktywności uczeń ma możliwość zdobycia wyżej opisanych kompetencji. Nie można teoretycznie nauczyć się współpracy i samodzielności. Czytanie regułek i podręcznikowych opisów nic tu nie da, potrzebne jest działanie. Warto pamiętać, iż aktywność ucznia wyzwoli jego poczucie wpływu na to, co dzieje się na lekcji.
Aby mogło to zaistnieć, musi zmienić się rola nauczyciela. Praca nauczyciela na nowej lekcji: to stworzenie sytuacji dydaktycznej dla ucznia, pozwolenie na działanie, pomoc, jeśli uczeń będzie jej potrzebował, uporządkowanie zdobytej wiedzy przy podsumowaniu. Nie chodzi tu o incydentalne lekcje, na których uczniowie przeprowadzają doświadczenia, czy pracują w grupach, czy też pracują metodą projektu, ale o codzienną możliwość uczenia się poprzez aktywne działanie, które uczy samodzielności, podejmowania decyzji, odkrywania wiedzy.
Można to robić na wiele sposobów, w szkole Cogito w Płocku uczniowie miedzy innymi są aktywni poprzez:
– edukatorium – to lekcja podczas której uczniowie samodzielnie poszukują wiedzy, odkrywają prawidła rządzące otaczającym światem. Otrzymują część celów od nauczyciela (podstawa programowa) oraz wyznaczają samodzielnie własne cele – czego jeszcze chciałbym się dowiedzieć i jak chcę to przyswoić (korzystam z książek, Internetu czy robię wywiad, zdjęcia itp.). Planują pracę na dany okres np. tydzień. Pracują samodzielnie, w parach lub w grupach w zależności od celów lub wyboru ucznia. Decydują, które cele chcą w danym dniu osiągnąć, rozliczają się z całości w wyznaczonym wspólnie czasie. Wówczas pod okiem nauczyciela, uczniowie dzielą się między sobą zdobytą wiedzą i wzajemnie się od siebie uczą uzupełniając własne notatki; nauczyciel porządkuje, podsumowuje oraz nadaje właściwy kierunek.
Przy tego typu działaniach bardzo zaangażowane są emocje, które jak wiadomo wpływają na proces zapamiętywania, a zdobywane przez ucznia informacje są głęboko przetwarzane i rejestrowane przez mózg jako wiedza na długo pozostająca w pamięci. Kompetencje: podejmowanie decyzji, odkrywanie swoich mocnych i słabych stron, współpraca z innymi, prezentacja efektu- ćwiczenie autoprezentacji;
– tworzenie podręczników skrojonych na własną miarę – poszukiwanie wiadomości w różnych źródłach, ćwiczenie umiejętności selekcjonowania znalezionych informacji, ćwiczenie umiejętności tworzenia własnych notatek. Uczniowie w szkole Cogito tworzą własne kompedium wiedzy tzw. Cogitoria – połączenie podręcznika i zeszytu. Jest to forma segregatora, w który wpinają to co ważne, notują, to co warte zapamiętania, tworzą mapy myśli w podsumowaniach. Na koniec roku szkoła tworzy z tych materiałów ich własne podręczniki ze spisem treści.
Kompetencja selekcji informacji, rozróżnianie, co jest ważne a co nie; odpowiedzialność za jakość własnego podręcznika, uczenie się na błędach- źle zrobiona notatka, to brak materiału do uczenia się; poznanie własnego stylu uczenia się i zapamiętywania. Nauczyciel jest tu drogowskazem i pomaga przy porządkowaniu zdobytej przez ucznia wiedzy. Systematyczne wyręczanie uczniów, podania im gotowych treści do zapisania, jest działaniem kontraproduktywnym, bo wszystko, co zrobimy za uczniów, zabiera im możliwość zrobienia tego samodzielnie. Człowiek nigdy nie nauczy się robić notatki z lekcji, gdy ktoś mu te notatki dyktuje.
– tworzenie fiszek dydaktycznych, kart pracy, zadań- uzupełnianie gotowych kart pracy to narzędzie pomiaru zdobytej wiedzy, a nie jej tworzenie, ale projektowanie własnych kart pracy pozwala na uczenie się na głębokim poziomie przetwarzania wiedzy. Uczeń, który ma stworzyć własną fiszkę, czyli znaleźć lub napisać tekst, na podstawie którego ma stworzyć zadania do wykonania oraz kartę kontroli – gdyby ktoś inny chciał skorzystać z jego materiału dydaktycznego, pozwala na: uczenie się danego zagadnienia, poczucie sensu wykonywania zadania – inni mogą z tego skorzystać, co daje jednocześnie poczucie sukcesu i dumy.
– tworzenie zadań na testy jako forma sprawdzenia zdobytej przez ucznia wiedzy – „sprawdzanie wiedzy to przerwa w procesie uczenia się” (M. Żylińska). Jest to obszar w którym także można wprowadzić zmianę, wymaga jedynie zrozumienia przez nauczyciela, że każda aktywność ucznia jest okazją do uczenia się. Tworzenie testów przez ucznia to sprawdzenie jego wiedzy bez przerywania procesu uczenia się.
– praca metodą projektu – uczeń najefektywniej uczy się w grupie. Uczniowie w naszej szkole bardzo lubią pracę w ten sposób, pracują w projektach przedmiotowych, jak i miedzyprzedmiotowych. Ponadto liczba kompetencji, które uczeń nabywa w procesie realizacji projektu jest ogromna: wyznaczanie celów wspólnych oraz indywidualnych, rozdzielanie zadań pomiędzy członków grupy, dyskutowanie przy odmiennych punktach widzenia przy podejmowaniu decyzji, umiejętność współpracy i pójścia na kompromis, ale także podejmowanie decyzji w zarządzaniu sobą, czasem, planowanie, odpowiedzialność za siebie i za grupę. Nieoceniona jest także umiejętność wystąpień publicznych przy prezentacji efektów projektu oraz tworzenie materiałów, które mogą służyć także innym uczniom.

Na jakie trudności możemy się natknąć?
Jest rzeczą naturalną, iż wprowadzając nowe rozwiązania natkniemy się na trudności, a nawet błędy. Nasze spojrzenie jednak na błędy, jak na materiał do uczenia się może ułatwić nam dalsze poszukiwanie. Występują one w trzech obszarach:
1. Nauczyciel – zanim odejdziemy od lekcji opartej na pracy z podręcznikiem oraz zeszycie ćwiczeń, nauczyciel musi odpowiedzieć sobie sam CZY JESTEM NA TO GOTOWY? Odpowiedź na nie warunkuje stosowne działania. Zmiana wywołuje wiele emocji: od entuzjazmu, radości do frustracji i zniechęcenia. Nauczyciel musi otworzyć się na oddanie, początkowo w części, a stopniowo w całości, odpowiedzialności uczniowi za jego proces uczenia się. Najważniejszą cechą nauczyciela powinna tu być jednak cierpliwość. Poprzedni system także nie powstał z dnia na dzień i długo trwało wypracowanie tego co jest dziś.
2. Uczeń – w zależności od tego, na jakim poziomie wprowadzamy zmiany, będą pojawiały się mniejsze lub większe trudności. Im młodsi uczniowie tym łatwiej, ponieważ wchodzą oni naturalnie w proponowane rozwiązania. Tu należy podkreślić, iż im wcześniej, tym szybciej i efektywniej rozwijają się uczniowie, efekt naszych działań jest szybszy i łatwiejszy do zauważenia. Uczniowie mając od początku wpływ na to, co dzieje się na lekcji, mając wybór oraz możliwość dużej aktywności – szybciej osiągają cele edukacyjne i przejmują odpowiedzialność za to co robią, lepiej współpracują nawet już w klasie I.
Uczeń w klasach starszych będzie na początku korzystał z danej przestrzeni decydowania w sposób często dla niego niekonstruktywny. Należy wówczas pamiętać o tym, że najskuteczniej wszyscy uczymy się na WŁASNYCH błędach i pozwolić uczniowi na poniesienie naturalnych konsekwencji. Najważniejsza jest jednak reguła: uczeń, który ma wsparcie ze strony nauczyciela oraz rodzica – bez względu na wiek, chętnie wejdzie w nową rolę i przejmie odpowiedzialność za swój proces uczenia się.
3. Rodzice – to niezbędny element zmiany, który ma ogromny wpływ na powodzenie zmiany modelu szkoły i lekcji. Rodzice, często z dobrej intencji, przejawiają zachowania względem własnych dzieci, które bardzo szkodzą ich rozwojowi. Należą do nich takie zachowania, jak: wyręczanie dziecka, przejmowanie odpowiedzialności za szkolne obowiązki dziecka, uniemożliwianie podejmowania decyzji przez dziecko oraz ponoszenia naturalnych konsekwencji, zbyt wysoko zawieszona poprzeczka itp. Wszystkie te działania są spowodowane potrzebą bycia dobrym rodzicem, ale każde z nich zabiera dziecku możliwość uczenia się i zdobywania kompetencji, które pomogą poradzić sobie w dorosłym życiu. Tu pojawia się potrzeba wsparcia ze strony nauczyciela, który jako specjalista w swoim zawodzie winien wesprzeć rodzica, wskazując, które działania wspierają, a które utrudniają rozwój dziecka.
Podsumowując można powiedzieć, że nowy, oparty na aktywności ucznia, model lekcji daje możliwość nabycia przez niego nie tylko trwałej wiedzy, ale co ważniejsze w dzisiejszym świecie – stwarza okazję do rozwijania wielu ważnych kompetencji. Wymaga to przede wszystkim podjęcia decyzji przez nauczyciela, ale także rodzica czy dadzą przyzwolenie na wejście dziecka w nową rolę. Traktowani podmiotowo uczniowie chętnie podejmują wyzwanie, ale potrzebują do tego wspierających ich dorosłych. Żeby uczniowie mogli się w szkole uczyć, musimy przestać ich nauczać. Nowa, aktywna rola uczniów, oznacza zatem również zmianę roli nauczyciela, który nie musi już być źródłem wiedzy. Dla wielu osób odejście od szkoły transmisyjnej i rezygnacja z metod podawczych jest ogromnym wyzwaniem.